دکتر رسول زرگر معاون امور آب و آبفای وزارت نیرو اخیرا(24/11/86) در سخنانی که «در کارگاه فنی اثرات تغییر اقلیم بر مدیریت منابع آب» ایراد کرد ضمن بررسی تغییرات آب و هوایی در سطح جهان نسبت به تغییراتی که تا سال 2025 در پهنه اقلیمی ایران به وقوع خواهد پیوست هشدار داده و به گونه ای این خطر را یادآوری کرده است که می توان از آن به عنوان یک دغدغه ملی یاد کرد. متن این سخنرانی در زیر منعکس می شود.
بیش از سه دهه است که موضوع تغییر اقلیم حداقل در سطح بین المللی مطرح شده است. این موضوع نخستین بار در کنفرانس آب و هوا در سال 1979، سپس در سال 1988، زمانی که برنامه محیط زیست سازمان ملل و سازمان جهانی هواشناسی میزگرد بین الدول درباره تغییر آب و هوا را راه اندازی کرد و در ادامه آن تصویب کنوانسیون در 1992، متمم آن یعنی پروتکل کیوتو در 1997 و آخرین آن اجلاس بالی در ماه قبل.
درست یک هفته قبل از اجلاس بالی، اجلاس سران آسیا پاسیفیک در خصوص آب در شهر بپو در کشور ژاپن برگزار گردید و یکی از جلسات مهم این اجلاس که تقریبا همه سران حاضر در آن شرکت کرده بودند، موضوع تغییر آب و هوا یا Climate change بود.
در این جلسه موضوع تغییر آب و هوا در کوه های هیمالیا ارائه گردید. کوه هایی که چتر خود را بر بیش از 2میلیارد نفر از مردم جهان پراکنده اند. یک ژاپنی هیمالیا نورد معروف عکس ها و فیلم های خود در طول ده سال گذشته را به نمایش گذاشت؛ که نتیجه آن کاهش 90درصدی یخچال های این کوه در طول دو دهه اخیر بود.
چند تن از سران جزایر کوچک در پاسیفیک نیز از دغدغه خود و مردمشان می گفتند که تا ده سال آینده جزایر آنها زیر آب خواهد رفت و آنها به دنبال وطن جدید بودند!
واقعا چه وقایعی در حال بروز است؟ اثرات این وقایع در دنیا چیست؟ در کشور ما چه روی خواهد داد؟ ترسالی های امیدبخش و خشک سالی ها و سیلاب های مخرب، حرکت به سمت سرسبزی و نعمت و وفور است یا حرکت به سمت گسترش بیابان ها و خشکی ها و کمبودها؟! ما و فرزندان ما شاهد کدامیک خواهیم بود؟!
سوخت های فسیلی برای تولید انرژی، دی اکسید کربن تولید می کنند؛ تغییر کاربری زمین و فعالیت های کشاورزی، متان و اکسید نیتروژن منتشر می کنند؛ مواد شیمیایی به نام هایو کربن ها و دیگر گازهای با طول عمر طولانی مانند سولفور هگزا فلوراید که در اثر فعالیت های صنعتی تولید می شوند؛ ازن اتمسفر در لایه های پایین نیز به طور غیرمستقیم در اثر خروج از اگزوزها تولید می شوند؛ افزایش این گازها که به گازهای گلخانه ای معروف هستند، سبب گرمی هوا می شوند. در قرن بیستم تنها 6/0 درجه سانتی گراد و بین 4/1 تا 8/5 درجه افزایش تا پایان قرن بیست و یکم، این تغییرات آب و هوایی بزرگ ترین در طول 1000سال اخیر می باشد.
این تغییر اقلیم باعث تغییراتی در رژیم بارش ها، سرعت باد، تابش خورشید و دمای هوا می شود که این تغییرات اثرات اساسی بر امور زیر دارند:
1 - کشاورزی و امنیت غذایی.
2 - افزایش سطح دریاها و اقیانوس ها بین 9 تا 88 سانتی متر تا پایان قرن بیست و یکم.
3 - تنوع زیستی و اکوسیستم مورد تهدید قرار می گیرند. بیابان ها و اکوسیستم خشک و نیمه خشک گسترش می یابد و سطح تالاب ها کاهش می یابد.
4 - سلامت بشر مورد تهدید قرار می گیرد.
5 - اسکان، انرژی و صنعت تحت تاثیر قرار می گیرد.
6 - حوادث طبیعی و بلایا شدت می یابد.
7 - اثرات بسیار مخرب بر منابع آب خواهد داشت.
نتایج مطالعه ای در خصوص شاخص های هواشناسی ایران در شرایط تغییر اقلیم نشان می دهد که برای سال های 2025 و 2050 در کل ایستگاه های هواشناسی متوسط درجه حرارت سالانه افزایش خواهد یافت. این افزایش دما بستگی به نوع فصل از حداقل 2 درجه تا 5 درجه با توجه به پژوهش های انجام شده متغیر خواهد بود. علاوه بر این، میزان افزایش دما در کشور از شمال به جنوب و از غرب به شرق تشدید خواهد شد.
تاثیر تغییر اقلیم بر روی منابع آب موضوعی جدی است که باعث دغدغه خاطردست اندرکاران در سطح ملی و بین المللی شده است. حتی اگر همین امروز انتشار گازهای گلخانه ای متوقف شود، افزایش دما و تاثیرات وابسته شامل خشکسالی ها و طغیان رودخانه ها برای چند دهه آینده ادامه خواهد یافت. در دهه های اخیر شدیدترین پدیده های بارندگی رخ داده است و بخش هایی از جهان شاهد شدت یافتن پدیده هایی نظیر سیلاب های شدید، خشکسالی ها و امواج گرما بوده است. تغییرات در بارش همراه با افزایش دما و کاهش پوشش برف بر کیفیت و کمیت آب تاثیر می گذارد و این پدیده مدیران آب را مجبور می سازد تا تغییر اقلیم را در برنامه هایشان موردتوجه قرار دهند. تغییر در اقلیم می تواند منجر به تغییر در چرخه هیدرولوژیکی آب شود و شرایط ویژه ای را در منابع آب منطقه ای ایجاد نماید.
به طور کلی اثرات پدیده تغییرات اقلیم و گرم شدن کره زمین برمنابع آب را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
- تغییر در مدت، شدت و زمان بارش در مناطق مختلف کره زمین به وجود می آید. این مساله می تواند سبب ایجاد خشکسالی ها و سیلاب هایی که قبلا شاهد آن نبودیم، بشود.
-تغییر در حجم، زمان و مدت رواناب می تواند در عرصه مدیریت منابع آب تحولات و تغییرات بسیاری را به وجود آورد. به طور مثال تغییرات در میزان و زمان آورد رودخانه ها مساله تامین آب را دچار مشکلات جدید خواهد نمود و فصل جدیدی را در سیاست بهره برداری از مخازن سدها رقم خواهد زد.
-بالا آمدن سطح آب اقیانوس ها در اثر ذوب یخچال های قطبی نه تنها باعث از دست رفتن برخی از زمین های ساحلی می شود، بلکه با ورود آب شور دریا به ساحل و ترکیب آن با منابع شیرین آب، سبب از دست رفتن این منابع با ارزش و ایجاد مشکلات در تامین آب شرب خواهد شد.
- کاهش ذخایر برفی در کوهستان ها به عنوان منابع ذخیره آب در فصول خشک سال که میزان آورد رودخانه ها را در این ایام نسبت به وضعیت کنونی دچار تحولاتی خواهد کرد و سبب لزوم تجدیدنظر در سیاست بهره برداری از مخازن سدها خواهد شد.
-تغییر در میزان تبخیر و تعرق از سطح گیاهان و تاثیر آن بر افزایش تقاضای آب در بخش کشاورزی از دیگر آثار ناخوشایند تغییر اقلیم می باشد. تغییر در مقدار نیاز آبی گیاهان از مواردی است که ارتباط مستقیمی بر مدیریت منابع آب خواهد گذاشت.
-تغییر و افزایش نرخ تبخیر از سطح دریاچه ها و مخازن سدها و تشدید مساله کمبود و هدر رفت آب نیز از دیگر پیامدها است.
-افزایش مصرف و تقاضای آب شهری در پی افزایش دمای هوا از مشکلات پیش رو است.
-احتمالا در تقاضای آب بخش محیط زیست به علت افزایش شوری در پی افزایش تبخیر تغییراتی رخ خواهد داد.
در دهه های اخیر فعالیت های انسانی، تغییرات شدیدی در هیدروسیستم ها، ایجاد نموده و روند تدریجی تغییرات طبیعی را بسیار افزایش داده است. با توجه به اینکه مدیریت منابع آب برای درازمدت برنامه ریزی می شود، حتی تغییرات طبیعی نیز می توانند در درازمدت، معادلات حاکم را بر هم زنند. بنابراین برای اتخاذ مناسب ترین استراتژی های مقابله با سیلاب و بهره برداری از منابع آب، بررسی و پیش بینی تغییرات هیدروسیستم ها بسیار مهم تلقی می شود.
آنچه به صورت کمی از اثرات تغییر اقلیم گزارش می شود بسیار تکان دهنده است که برای نمونه به چند مورد اشاره می شود.
- 90 درصد مشاهدات جهانی تغییر اقلیم را تایید می کند.
- تا سال 2020 حدود 200میلیون نفر در آفریقا با بحران شدید آب مواجه می شوند.
- سیلاب های ویرانگر جان هزاران نفر را در کشورهای مختلف جهان گرفته و صدها هزار نفر را بی خانمان کرده است.
- محصولات کشاورزی در آسیای مرکزی و خاورمیانه می تواند تا 30درصد کاهش یابد.
- تا سال 2020 کشاورزی دیم در برخی کشورهای آفریقایی احتمالا دچار کاهش تولید 50درصدی خواهد شد.
- فقیرترین انسان ها بزرگ ترین قربانیان تغییر اقلیم خواهند بود.
- اصلی ترین راه مقابله با اثرات منفی احتمالی بر منابع آب ناشی از تغییر اقلیم، جلوگیری از افزایش یا کنترل تولید گازهای گلخانه ای می باشد. راه حل شناخته شده و مقبول، اتخاذ یک راهبرد مشترک از سوی کشورهای جهان و به خصوص کشورهای صنعتی است.
قطعا هدف از برگزاری این کارگاه هشدار به رهبران کشورهای جهان نیست که نسبت به کاهش گازهای گلخانه مبادرت ورزند. هدف از برگزاری کارگاه این بوده است که چه اقداماتی می بایست به صورت کوتاه مدت و یا دراز مدت انجام داد تا اثرات نامطلوب تغییر اقلیم را بر منابع آب و کشاورزی کشورمان کاهش دهیم و اینکه میزان درک و آگاهی کارشناسان و مدیران را از وقوع این حادثه، تاثیرات آن و چگونگی برخورد با آن افزایش دهیم. راهبرد اصولی و مهم در حال حاضر این است که بررسی تاثیرات تغییر اقلیم در منابع آب در دستور کار اولویت های تحقیقاتی مراکز پژوهشی کشور قرارگیرد تا با روشن شدن همه ابعاد آن، وزارت خانه ها و دولت را از هم اکنون با آن درگیر کنند. همچنین می باید دستورالعمل هایی برای مقابله و سازگاری با شرایط خاص تهیه و تدوین گردد.در معیارها و ضوابط طراحی سدها به نتایج تحقیقات ملی و بین المللی توجه جدی به عمل آید. در کل آنچه باید گفت این است که باید در کلیه جوانب از مطالعه، طراحی، ساخت و بهره برداری سازه های آبی براساس ضوابط و شرایط جدید آمادگی کامل را کسب نماییم تا در شرایط اضطراری بتوانیم با درایت بیشتری اقدام نماییم.